“Wij breken af, omdat dat onze kracht is”. In elke jonge man schuilt een Bazarow
[Essay] Laten we ons geen illusies maken, terroristische aanslagen zijn al heel lang een onderdeel van onze moderne samenleving. Zo werd vanaf de Eerste Internationale in 1870 het Westen tientallen jaren geteisterd door aanslagen van anarchistische hand. Een tsaar, een keizerin (Sissi, jawel, die van de films), een koning, diverse presidenten en minister-presidenten (Italië, Frankrijk, de VS, Rusland, Spanje) en vele tientallen andere hoogwaardigheidsbekleders, lieten het leven. Ook burgers ontkwamen niet aan de terreur. Welbewust richtten anarchisten hun bommen op burgerdoelen. De grootste aanslag was die op de opera in Barcelona in 1893 waar 72 doden vielen. Vanaf de jaren twintig namen communisten en fascisten in Noord-Europa en met name in Duitsland, het terroristische stokje over van de anarchisten, als een macabere voorbereiding op WO II. Meer recent zijn de aanslagen in de jaren zeventig van de Baader-Meinhof-Groep en de Brigata Rossi in respectievelijk Duitsland en Italië. De PLO vroeg in die tijd met vliegtuigkapingen, die vaak bloedig afliepen, en de aanslag op de Olympische Spelen in München 1972 aandacht voor de Palestijnse zaak. In Nederland lieten de Molukkers van zich horen met treinkapingen. Aanslagen, ontvoeringen, bomexplosies en kapingen, in de jaren zeventig was er elke week wel wat, een treurige constante van geweld.
Misschien dat we vergeten waren hoe het voelt, die permanente dreiging en onzekerheid na enkele decennia van relatieve terreurrust. Maar nieuw is het zeker niet. Daarom klinkt het wereldvreemd als de politiek en media ons nu doen geloven dat onze manier van leven dreigt te veranderen, wordt aangetast of onder druk staat. Na elke terreurgolf van de afgelopen 150 jaar volgde en volgt ook nu een keiharde tegenreactie van de overheden. Burgerlijke vrijheden worden opgeschort, de noodtoestand afgekondigd, politie- en veiligheidsdiensten maken overuren en als het nodig is, zetten we het leger in. Honderden mensen worden vastgezet en dat gebeurt niet alleen in Turkije maar ook in België, Frankrijk, en Duitsland en straks ongetwijfeld ook in Nederland.
Met dezelfde afschuw en hetzelfde onbegrip waarmee destijds over de terroristen van toen werd gesproken – ik kan me dat nog goed herinneren uit mijn middelbareschooltijd – spreekt de publieke opinie nu over de aanslagen van IS en van de lone wolves aan de extreemrechtse kant van het politieke spectrum. Verbijsterd vragen we ons af: waarom plegen die jonge mannen deze aanslagen? Hoe kunnen ze onschuldige burgers en zelfs kinderen vermoorden? De oorzaken worden vooral gezocht in de achterliggende ideologieën. De islam en extreem rechts in dit geval. Maar ‘histoire se répète’ en dat is wat weinig mensen zich realiseren. Opvallend is dat de historische lijnen en overeenkomsten met de terreur van toen en nu weinig aandacht krijgen. Weliswaar verschijnen er goede studies bijvoorbeeld over het ontstaan van bijvoorbeeld IS. Maar raken die de kern?
Neem bijvoorbeeld IS, Staat van terreur. In deze studie beschrijven Jessica Stern en J.M. Berger de achtergronden en het ontstaan van IS. De studie is vooral historisch en politiek, en in mindere mate religieus. Dat laatste heeft ongetwijfeld te maken met de expertise van de auteurs. Beiden zijn terreurdeskundigen, als wetenschappers verbonden aan belangrijke Amerikaanse en internationale onderzoekscholen op dit gebied.
IS, Staat van terreur schetst het ontstaan van IS uit de chaos die in Irak ontstond door de Amerikaanse inval in 2003. Osama bin Laden en zijn volgers zagen in het verdeelde Irak een goede kans om hun strijd tegen het Westen verder uit te breiden en steunden het ontstaan van een Al Qaida in Irak. Aanvankelijk keerde Al Quida in Irak (AQI) zich voornamelijk tegen de aanwezigheid van Amerikaanse troepen, maar al snel mengde de terreurgroep zich onder leiding van de charismatische en uiterst gewelddadige Abu Musab al-Zarqawi in de Iraakse burgeroorlog. Zelfmoordaanslagen werden het handelsmerk van AQI en burgerdoelen werden tot ontzetting van de internationale Al Quida leiding niet ontzien. Na de dood van al-Zarqawi in 2006 ontstond Islamitische Staat na een oproep van de leiding van Al Quida om te onderzoeken of er een kalifaat in Irak mogelijk zou zijn. Door de burgeroorlog in Syrië kreeg IS de kans om ook buiten Irak activiteiten te ontplooien. Sterk in IS, Staat van terreur is de analyse hoe IS handig gebruik maakt van sociale media en hoe ze hiermee duizenden jongen mannen en vrouwen vanuit de hele wereld zo gek kreeg om naar Syrië en Irak te reizen.
Maar na lezing van het boek blijven de diepere vragen onbeantwoord: waarom al dan die wreedheden, waarom de bereidheid zich op te offeren en zelfmoordaanslagen te plegen, waarom doen deze jonge moslimmannen dat? Net zo relevant is de vraag of er een overeenkomst is tussen deze jonge mannen en de jonge mannen die in voorbije tijden wreedheden begingen vanuit anarchistische, communistische of fascistische overtuigingen? En waarom zijn het altijd jonge mannen? Waarom zij, waarom niet hun bedaarde vaders, hun zusters, moeders?
Vorig jaar herlas ik Vaders en Zonen van de Russische schrijver Iwan Sergejewitsj Toergenjew. In deze prachtige Russische roman uit 1862 voert Toergenjew de studenten Bazarow en Kirsanow ten tonele. De jongelui zijn op vakantie bij de vader van Kirsanow en zijn broer Pawel Petrowitsj. Deze twee oudere heren zijn vastgelopen in hun levens, hebben hun idealen opzij gezet voor een burgerlijk en zelfgenoegzaam leven, koesteren hun welvaart en hun buikjes. Ze zien dat het zo wel goed is, morgen is er weer een dag. De twee jonge mannen zijn ambitieus, het moet allemaal anders. Bazarow, de slimste en meest uitgesprokene van de twee studenten, krijgt al snel ruzie met de oudere heren. Bazarow noemt zich nihilist. Zijn vriend, de jonge Kirsanow definieert dat als volgt: “Een nihilist, dat is iemand die niet buigt voor autoriteiten, iemand die geen principe zomaar op goed geloof aanneemt, hoe goed en eerbiedwaardig het ook moge zijn”.
Dit lijkt nog onschuldig, maar in een twistgesprek verderop in de roman wordt het al minder onschuldig. Pawel Petrowitsj vat het doel van het nihilisme als volgt samen: “Dus het nihilisme moet alle lijden uit de wereld helpen en u bent onze bevrijders en helden. Maar”, vervolgt hij, “maar waarom scheldt u de anderen uit voor praters? U doet toch ook niets anders dan praten.”
“Niets anders dan praten?, antwoordt Bazarow “Dat kan ons niet verweten worden.” De jonge Kirsanow beaamt dit.
Pawel Petrowitsj concludeert: “Handelen, afbreken, maar hoe kunt u afbreken, terwijl u nog niets eens weet waarom?
Dan komt de sleutelzin uit Vaders en Zonen: “Wij breken af, omdat dat onze kracht is”, stelt de jonge Kirsnanow. En deze laatste zin zou wel eens precies de essentie kunnen zijn van wat jonge mannen drijft.
Het ‘nihilisme’, een term die vanaf 1800 in zwang raakte, was niet een eenduidige politieke stroming. Het werd door denkers gebruikt om een state of mind te beschrijven: het ontkennen van alles wat waarde heeft. Toergenjew gebruikte als eerste de term ‘nihilisten’ om hiermee de links-radicale jongeren uit zijn tijd mee te beschrijven. Rond de tijd van het verschijnen van zijn roman, begin jaren zestig in de 19e eeuw, ontstond in Rusland de beweging van de ‘Narodnaja Volja’ (letterlijk ‘volkswil’). Deze extreemlinkse, anarchistisch georiënteerde stroming wilde met geweld het tsarenregime omver werpen. Onder studenten kreeg de beweging veel aanhang. Aanhangers van de Narodnaja Volja vermoorden in 1811 Tsaar Alexander de Tweede en pleegden tal van andere geweldsdaden. Er bleken veel Bazarows in Rusland te zijn.
En de Bazarows staan nog steeds klaar om weer, waar ze kunnen, “af te breken omdat dat hun kracht is”. En dat is wat Toergenjew ons met zijn Vaders en zonen leert. Of het nu anarchisten, communisten, krakers, voetbalsupporters, IS-aanhangers, skinheads, fascisten, rappers, jonge boeren etc. etc. zijn: veel jonge mannen zullen alsof het een biologische wetmatigheid is, een paar jaar van hun leven de grenzen opzoeken, geweld verheerlijken, dingen doen waar ze de rest van hun leven spijt van hebben als ze blijven leven. Ze zoeken naar een ideologie, levensstijl of religie bij die hen past en dan gaan ze op pad, vaak onder invloed van drugs en alcohol. Dat een paar procent echt doordraait en alle grenzen achter zich laat, is een verdrietig feit.
Over een jaar of tien en hopelijk veel eerder vinden we vast en zeker wel het antwoord op de terroristen van IS en andere radicale islamgroepen en bedenken we een slim systeem met behulp van big data om de ‘lone wolves’ te traceren en voortijdig uit te schakelen. Maar dan komt er weer een nieuw mode, een nieuwe politieke denkrichting, een nieuwe rage, een nieuw uitingsvorm, die een nieuwe generatie Basarovs verleidt tot extremisme. Daar zouden de overheden zich eens op in moeten instellen.
Terug naar Vaders en zonen. Na de ruzie met de oudere heren – het politieke gedeelte van de roman – gaan Bazarow en Kirsanow, op reis naar de ouders van Bazarow. De rest van de roman gaat over de liefde. Bazarow en Kirsanow logeren een tijd lang bij een adellijke weduwe. Bazarow en de weduwe raken verliefd. Bazarow kan niet toegeven aan zoiets burgerlijks als de liefde en de weduwe durft niet vanwege haar sociale status. Kirsanow raakt ook verliefd, maar op een leeftijdgenote. Hij neemt afscheid van zijn nihilistische leven en kiest voor zijn geliefde. Bazarow daarentegen volhard in zijn nihilisme en sterft. Er wordt wel vaker gezegd van jonge mannen die al te wild leven: als hij een vriendin krijgt, komt het wel goed. En dat is denk ik het antwoord op de Bazarows van alle tijden. De weduwe had wel moeten durven. Maar helaas kunnen we geen politiek programma maken van de liefde, anders zou ik zeggen: dames doe u best, het is voor de wereldvrede.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
Met dank aan Koen Dobbelaer
